W praktyce kontraktowej – szczególnie w umowach zawieranych w ramach zamówień publicznych – często spotyka się ogólnikowe postanowienia o karach umownych. Klauzule te brzmią pozornie profesjonalnie, jednak z punktu widzenia prawa cywilnego okazują się nie tylko wadliwe, ale wręcz nieważne z mocy prawa. Artykuł ten omawia przykład takich klauzul i pokazuje, jak powinna wyglądać poprawna konstrukcja postanowienia o karze umownej m.in w świetle art. 483 § 1 k.c. oraz utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego.

Problem praktyczny – ogólnikowy zapis o karze

W praktyce można spotkać się z umowami, w których zamawiający/inwestor przewiduje następujące postanowienie umowne:

„Zamawiający ma prawo naliczenia Wykonawcy kary umownej w wysokości 5% całkowitego wynagrodzenia umownego brutto w przypadku dwukrotnego w danym miesiącu stwierdzenia nienależytego wykonania postanowień umowy.”

Na pierwszy rzut oka brzmi poważnie i stanowczo. Niestety, z punktu widzenia prawa cywilnego taki zapis nie wywołuje skutków prawnych.

Czego wymaga art. 483 § 1 k.c.?

Zgodnie z art. 483 § 1 k.c. kara umowna może zostać zastrzeżona na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego.

Aby zapis o karze umownej był skuteczny musi zawierać tzw. elementy konstrukcyjne (essentialia negotii), czyli:

• określenie konkretnego obowiązku (np. terminowe zakończenie robót, użycie właściwych materiałów, zgodność z harmonogramem),
• opis sytuacji naruszenia, które skutkuje obowiązkiem zapłaty kary (np. przekroczenie terminu, brak złożenia dokumentacji,
• jasno określony sposób ustalenia wysokości kary – w formie kwotowej lub możliwej do obliczenia matematycznie na dzień zawarcia umowy.

Brak któregokolwiek z tych elementów skutkuje nieważnością klauzuli (art. 58 § 1 k.c.).

Co mówi Sąd Najwyższy?

W wyroku z 17 grudnia 2008 r., sygn. I CSK 240/08, Sąd Najwyższy wskazał jednoznacznie:

„Do przedmiotowo istotnych elementów zastrzeżenia kary umownej zalicza się określenie zobowiązania (albo pojedynczego obowiązku), którego niewykonanie lub nienależyte wykonanie rodzi obowiązek zapłaty kary.” To stanowisko jest wielokrotnie powtarzane w nowszych orzeczeniach.

 Kiedy klauzula jest nieważna?

Jeśli klauzula o karze umownej:

• nie wskazuje konkretnych obowiązków, których naruszenie rodzi obowiązek zapłaty,
• pozostawia uznaniowość wierzycielowi, czy nastąpiło naruszenie,
• odwołuje się do niedookreślonych zachowań („nienależyte wykonanie umowy”),
• sposób ustalenia wysokości nie jest możliwy na datę zawarcia umowy (np. do 20%, w wysokości prawomocnie zasądzonej, w wysokości 5% niewykonanych prac na dzień naliczenia kary umownej)

to – zgodnie z dominującym orzecznictwem – narusza art. 483 § 1 k.c. i jest nieważna na podstawie art. 58 § 1 k.c.

Praktyczne skutki nieważnej klauzuli

W przypadku sporu sądowego zamawiający nie będzie mógł skutecznie dochodzić zapłaty kary z uwagi na brak podstaw umownych – kara nie będzie należna, gdyż klauzula jest nieważna. Wykonawca skutecznie podniesie zarzut nieważności klauzuli. Ponadto obciążenie wykonawcy karą naliczoną na podstawie takiego zapisu będzie bezpodstawne i nierozliczalne. Zatem jeżeli Zamawiający potrąci taką karę z wynagrodzenia, to potrącenie będzie nieskuteczne, zatem Zamawiający będzie w opóźnieniu z zapłatą wynagrodzenia, a wykonawcy przysługiwać będą odsetki.

Jak zredagować poprawnie klauzulę o karach umownych?

Zamiast ogólnikowego sformułowania, projektując umowę należy jasno, konkretnie i precyzyjnie wskazywać za co jest kara oraz jaka jest jej wysokość np.:

• „za zwłokę Wykonawcy w przejęciu placu budowy, z przyczyn niezależnych od Zamawiającego – w wysokości 500,00 zł za każdy rozpoczęty dzień zwłoki”
• „za zwłokę w wykonaniu przedmiotu Umowy w terminie, o którym mowa w § 2 pkt 10 – 0,02 % całego wynagrodzenia netto, o którym mowa w § 19 ust. 1 Umowy za każdy rozpoczęty dzień zwłoki”,
• „za każdy brak obecności osoby wyznaczonej do pełnienia nadzoru autorskiego po wezwaniu jej przez Zamawiającego zgodnie z § 12 ust. 6 Umowy – w wysokości 500 zł za każdy brak obecności każdej obowiązanej osoby. Kary umowne podlegają kumulacji”

Podsumowanie

Klauzula dotycząca kary umownej musi być konkretna, czytelna i weryfikowalna. Zbyt ogólne postanowienia, choć atrakcyjne dla zamawiającego na etapie redagowania umowy, z dużym prawdopodobieństwem zostaną zakwestionowane w razie sporu. Postanowienia umowne muszą nie tylko dyscyplinować wykonawcę, ale również być zgodne z wymogami prawa – zwłaszcza z art. 483 § 1 k.c.

Więcej na temat kar umownych TU.

Obsługa budowlanego procesu inwestycyjnego – Bieluk i Partnerzy